Ɛumar ayt Sɛid, iga aselmad ittwassnen g kigan n yigran am: taẓuri(l’art) tirra (l’écriture), ig ula amrzu g tsekla (littérature) d tesnilest (linguistique) n tutlayt tamaziɣt.
Ittwassn s tezlatin tisgmanin (éducatif) d tezlatin n taḍfi g usammer(Sud-Est), d wunuɣn (dessins) nns xef tɣrmatin s tuẓlayt (spécifique) d mayd akkʷ izdin d taysi (patrimoine) s umata (en général).
Tikkelt-a, yiwi aɣ d yat trzzif tamaynut g yigr n tsekla, yiwi aɣ d yan wamud n tullisin igan ddaw uzwl “TIMMUƔRA N TEMƔART”. isker as uselmad d umedyaz d umyaru mass Ɛumar Drwic tazwart (l’introduction), isker as umrzu d uselmad mass Ḥamid Ṭalibi ‘Awal d inigi’. Izzri as xef tutlayt uslamd d umrzu mass Ɛbdlɛali ayt Ɛddi. Ig as unaẓuṛ d uslamd d umyaru mass Muḥa Mellal tawlaft i tɣmsa (la couverture).
Adlis-a, yuma kigan n tullisin (11 n tullist), bḍant xef 123 n tasna, issmrs umyaru asekkil alatini (alphabet latine). Azwl n udlis yusy azwl n tullist iɣzzifn (imqqurn) akkʷ g udlis nna isawal xef yat trbat (taḥcmiyt, taḥnjirt, tafruxt,…) igan zzin am tafuyt, da tkssa tama n wasif d idurar ku ass, ar ttirir izlan, kud ttirir, tktti d ussan igan akkʷ tumert (bonheur) d umdaz (joie), tkti d ula idir nna igan yan ufddam (aɛrrim) igan zzin, ig amedyaz ittbbin awal xef Ɛica, tkti d ula ass nna g bḍan g ira yidir ad immuddu s tmizar n beṛṛa, issuter g Ɛica ad teqqel abda ẓaṛs ar d yuɣul, tuki-d Ɛica g twargit nnes taf d ulli nint akkʷ almu, tsmun tnt, tddu s taddart (tigemmi, axam), yini as bba nns yan wawal ibbin ul nnes, awal ur igin am wawal, inna as: ira kkem yiws n umɣar i litihal, ibbi nn wawal g Ɛica,
Izri yan wass trar as d Ɛica i bba nnes: is ur ta tri ad tawl, irar as d bba nns s wawal iṛẓagen : nekkʷni ayd issnen mag illa ufulki nnem. Ɛica ur tt issusm wawal a, tasy tawlaft n usmun nns ar tallat imṭṭawn iṛẓagen, ar takka iseqsiyen i twngimt nnes xef mayd as isarn, tra tayri nns ad tddr, tra awal nns ad iddr, tra izerfan nnes, ur tgi am tili, tra ad tdder d tilelliyt,… Tswingmt ad tffɣ tamazirt, zik, tffɣ tk i iberdan allig nn tiwḍ yan iɣrm, tsker dar uḥffaf (coiffeur) tkks azzar waxxa as iḥla, tls ajllabi d urezzuy, ar tettr tawuri, tẓẓiḍeṛ i tmara, awttas (le but) nns ad d trar uddur i tmɣart.
Tddu Ɛica nna yaɣuln iga Muḥa s yat taddart taxatart, tsqib as, teffɣ d yat tmeṭṭut (tameṭṭuḍt), tsɣawsa nit s mayd as iswurin g twuriwin n taddart d yigran,
Iamarawn (les parents) n Ɛica ur udjin matta udɣar illan ur t kkin, Ɛica tzla.
Ɛica nettat, tmyar addad amaynu nns, tẓẓiḍṛ i tmara.
Yan wass g wussan tkcm ad tssird tafekka (corps) nns. Tasy tmɣart iḥruyn (timlsa) ad tnt tssird, taf nn idammen g tmlsa nns, tɣal is yuḍn Muḥa, mca hat idammen n tigira n wayyur. Askka nnes, tawi tmeṭṭut Muḥa (Ɛica) s dar umssasfr( docteur), Dda g nn iwḍn asgnaf (hôpital), tals as Ɛica tallast nnes i umssasfr, tssusmt Ɛica xef uẓẓiḍeṛ nnes iddɣ tusy acnyal n tayri s aflla, waxxa tibbayḍaṛin (les obstacles) n wamun (société).
Dda g ɣurs akud yuran, imun umssasfr d Ɛica s ɣur tmeṭṭut, alsn as mayd as isarn, tettr as asurf xef twuriwin icqqan nna g tswuri dars.
Tmun ditsn tmɣart a, Afad ad awsn i Ɛica nna ikan uddur i tayri. Dda g nn iwḍn iɣrm nns, ufanen yat tmɣra g yat taddart taxatar, tsqsa yan ufddam xef wadda as issmran, inna as yidir, ur tt yad usiyn iḍaṛn nns, iffeɣ d yidir, alsn as mayd as isarn i Ɛica, ibdu ar yalla, imun dits s ɣur imarawan nnsn, dda g nn gulan taddart nns, ffɣen d imarawan nns, ar allan, ttrn as assurf, yini asn yidir ad ruln ntta d Ɛica, maca inna asn umssasfr :yuda g truliwin, ddun s dar mdden illan g urnrar n uḥidus, ran ad asn ssefrun tallast n Ɛica igan tinml n uslmd n tayri, tuklal ad as issfld umẓẓan d uxatar.
Akud nna ssfldn mddn i mayd isarn i Ɛica, gren tiɣratin, tameṭṭut nna d yiwi yidir iḍ-a, ttrn as imarawan nns asurf acku “asgmi win bba d mma, tayri tin wulawen, tayri ur tri algamu, ula tra iɣnan”, ad nnan imarawan n tmeṭṭut-a.
Zrin sin isggʷasn, yaru yidir d Ɛica yan urba n tayri, gn as ism amaziɣ, ddern g umedaz d tumert,…
Amyaru g udlis a, tdda as d twngimt xef wuddur n tmɣart (la valeur de femme) . Ika uddur i tmɣart nna yuklaln uggar,
Tameṭṭut (tameṭṭuḍt) tuklalt ad tedder d tilelliyt, tuklalt ad tamẓ izrfan nnes, tuklalt ad yili wawal nnes, nttat ayd igan tirsal n wamun, nttat ayd iṭṭafen awal d tutlayt nneɣ, nttat ayd aɣ issgman awal d taysi d tdlsa d tussna (connaissances) nneɣ. Adlis a, d twngim yakkan uddur d watig i tmeṭṭut tamaziɣt s wuẓlay anda tella, d tmɣart s umata.
Aynnaɣ ad yudjan Ɛica ad tffɣ iɣrm nnes, tzri imarawn nns, tzri mayd akkʷ ɣurs iḥlan afad ad d trar uddur i tmɣart, trar d izrfan nna ur tumiẓ, ɣurs awd netta azrf g tayri, ur tri ad tg am tili. Tkka abrid n tɣnsa, abrid N dihiya, Abrid n Ɛdju muḥ, Abrid n tinhinan,…
Yuma udlis a, kigan n tullisin aḍnin zun d:
* Imɛṣi n mma nns.
* Tafukt, iṣiḍ n tayri.
*Baqcic.
* Amaḍal igan axam inu.
S mayd iẓlin s tutlayt (la langue), issmrs umyaru yat tutlayt ifssusn, ittwarmasn, ad tt iɣr ku yan (t). Issmrs amawal (lexique) azayku (aqdim) d umaynu.
Adlis a, yuklal tiɣri, ayyuz i mass Ɛumar ayt Sɛid, ula mayd akkʷ yiwsn g twuri a afad ad d teffeɣ s tifawt. Ar akk nttugum (nssirim) a mass Ɛumar imal igan akkʷ amurs, ig akkʷ asnflul, d taɣzi n tudert.